Źródła

Ogólnopolska Akcja Zbierania Folkloru Muzycznego (1952 r.)

Ogólnopolska Akcja Zbierania Folkloru Muzycznego była prowadzona w pierwszej połowie lat 50. XX w. z inicjatywy Państwowego Instytutu Sztuki w Warszawie, przy pomocy technicznej Polskiego Radia. Dokumentacja folkloru muzycznego, podjęta przez Państwowy Instytut Sztuki i regionalne ekipy pracowników terenowych, miała na celu utrwalenie na taśmach magnetofonowych jak najpełniejszego obrazu tradycyjnej muzyki polskiej w fazie postępującego jej zaniku. Była to największa i jedyna, jak dotąd, tego typu akcja dokumentacyjna na terenie kraju. Choć w 1954 r. oficjalnie ją zakończono, nagrawszy do tego czasu ponad 40 000 utworów na około 2000 taśm magnetofonowych, regionalne ekipy terenowe zbierały materiał jeszcze w drugiej połowie lat 50.

Akcją w Polsce południowej kierował Włodzimierz Poźniak (1904–1967) – muzykolog, wykładowca Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej w Krakowie, związany później z Instytutem Muzykologii Uniwersytetu Jagiellońskiego. W roku 1952 przeprowadzono w ramach Ogólnopolskiej Akcji Zbierania Folkloru Muzycznego nagrania obejmujące pieśni i muzyki instrumentalnej z obszaru od Trzebuni po Skomielną Białą i od Zembrzyc po Krzeczów, a więc na rozległym obszarze oddziaływania dawnej kultury kliszczackiej. Niestety, liczba zachowanych do chwili obecnej nagrań nie jest imponująca w stosunku do liczby materiału zebranego w innych regionach Polski: to ponad 300 przykładów pieśni i 60 przykładów instrumentalnych (harmonia, skrzypce) podanych przez ponad 50 informatorów z 20 miejscowości. 14 taśm (nr 793–796, 800–807, 814–815) przechowywanych jest w Zbiorach Fonograficznych Instytutu Sztuki PAN w Warszawie (katalog zbiorów fonograficznych Instytutu można przeglądać na stronie internetowej https://etnofon.ispan.pl/). Integralną częścią zbioru są protokoły wraz z transkrypcjami melodii niektórych pieśni oraz tzw. spikerki z nagrań.

Podczas Ogólnopolskiej Akcji Zbierania Folkloru Muzycznego często zapisywano wyłącznie pierwszą zwrotkę danej pieśni, a tekst słowny dalszych dopisywano w protokole. Powodem tego stanu rzeczy był napięty budżet Akcji. Oszczędzano miejsce na taśmach magnetofonowych, poza tym chciano zarejestrować jak najwięcej różnorodnego materiału – zwłaszcza wątków melodycznych.

badania Janusza Mroczka (1959-1967)

W latach 1959–1967, z inicjatywy Kierownictwa Muzeum Regionalnego PTTK w Myślenicach, badania w powiecie myślenickim przeprowadził Janusz Mroczek (1936–2006) – etnomuzykolog, wykładowca Akademii Muzycznej w Krakowie i znawca kultury ludowej mieszkający w Krzywaczce koło Myślenic. Ukończył krakowską Państwową Wyższą Szkołę Muzyczną na Wydziale Teorii, Dyrygentury i Kompozycji, a następnie został wykładowcą tej uczelni. Pod koniec lat 60. XX w. zaczął współpracę z Telewizją Kraków, tworząc programy poświęcone folklorowi. Od 1977 do 1997 r. był związany z krakowskim Zespołem Pieśni i Tańca Słowianki, wykonującym folklor południowosłowiański i polski – tworzył dla zespołu muzyczne aranżacje pieśni i tańców oraz suity regionalne, m. in. macedońską, żywiecką, lubelską, zaborowską (Krakowiaków Wschodnich), suitę tańców z Bronowic. Oprócz tego był przez 13 lat kierownikiem muzycznym zespołu (1977–1990), a okresowo prowadził również jego chór (1981–1990 i 1994–1997), a nawet kapelę (1977–1990), w której przez jakiś czas grał na kontrabasie (umiał grać również na skrzypcach, altówce i trąbce). W latach 70. XX w. został ponadto instruktorem muzycznym Zespołu Pieśni i Tańca Elegia z Rudnika koło Myślenic.

Jego badania objęły swym zasięgiem niewielki obszar – zaledwie piętnaście miejscowości powiatu, położonych zarówno w jego nizinnej, jak i górskiej części (z miejscowości kliszczackich Stróżę, Pcim i Lubień). Ich wyniki zostały opublikowane w II tomie Monografii powiatu myślenickiego pod red. Romana Reinfussa (1970).

Generalne wnioski wysunięte przez Mroczka z pozyskanego materiału należy traktować jako tezy dotyczące muzyki ludowej występującej na obszarze całego powiatu myślenickiego, bowiem taki był cel jego badań. W artykule nie brak jednak uwag odnośnie muzyki terenów górskich, porównywania repertuaru górskiego z tym występującym na nizinach czy po prostu transkrypcji materiałów nagranych na terenie kliszczackim, co pozwala temu opracowaniu być ważnym źródłem do badań nad charakterystyką muzyki górali z okolic Myślenic. Poza tym wnioski zawarte w artykule są pierwszą w historii refleksją dotyczącą muzyki na terenie kliszczackim poprowadzoną w ramach naukowego dyskursu.

Mroczek zebrał 1200 melodii pieśni i tańców, z czego wyodrębnił 70 melodii z ich wariantami jako materiał reprezentatywny dla regionu.

badania Gabrieli Gacek (od 2010)

Swoje badania rozpoczęłam w 2010 r., rejestrując współczesne praktyki związane z muzyką tradycyjną na terenie powiatu myślenickiego, suskiego i nowotarskiego. W trakcie badań odbyłam kwerendy archiwalne i biblioteczne oraz liczne wywiady podczas prób kapel i zespołów regionalnych oraz spotkań indywidualnych. Do respondentów należeli czynni i byli muzykanci oraz ich krewni, kierownicy i członkowie zespołów regionalnych oraz animatorzy kultury działający w regionie. Reprezentowali oni różne generacje i rodzaj wykształcenia muzycznego. Ważnym celem była odpowiedź na pytanie, jak definiowana jest współcześnie muzyka kliszczacka, repertuar kliszczacki, zasięg obszaru kliszczackiego, sam termin „górale kliszczaccy”, a także w jaki sposób te definicje odnoszą się do źródeł historycznych.

Efektem badań była obrona dysertacji doktorskiej Tradycje muzyczne Górali Kliszczackich w Instytucie Sztuki PAN w Warszawie.

Lista moich dotychczasowych artykułów na temat muzyki Kliszczaków:

Folklor muzyczny, w: Kultura ludowa Górali Kliszczackich, red. Katarzyna Ceklarz i Justyna Masłowiec, w serii: Biblioteka Górska Centralnego Ośrodka Turystyki Górskiej PTTK w Krakowie, tom 26, Wydawnictwo Centralnego Ośrodka Turystyki Górskiej PTTK, Oficyna Wydawnicza „Wierchy”, Kraków 2015, s. 437-476.

Znaczenie folkloru muzycznego w budowaniu współczesnej tożsamości regionalnej górali kliszczackich, „Etnomuzykologia Polska” nr 1, Warszawa 2016, s. 83-90. [publikacja elektroniczna w periodyku Stowarzyszenia Polskie Seminarium Etnomuzykologiczne przy Instytucie Muzykologii UW: http://www.etno.imuz.uw.edu.pl/wp-content/uploads/7-Gabriela-Gacek.pdf ]

Przedmowa do książki A. Oskwarek, Muzyka ludowa w Trzebuni. Śpiewnik, Trzebunia-Pcim 2018.

Ekspansja tradycyjnej muzyki podhalańskiej na północ, „Rocznik Podhalański” 2019, t. XIV, s. 170-191.

Nieznane źródła do badań nad repertuarem muzycznym i działalnością przewodników kalwaryjskich z górskich okolic Kalwarii Zebrzydowskiej, w: Pieśń i piosenka religijna w ujęciu lingwistycznym, teologicznym i artystycznym, red. Magdalena Jankosz i Wiesław Przyczyna, Teolingwistyka 18, Wydawnictwo Biblos, Tarnów 2022, s. 105-134.

Gmina Pcim: piękno przyrody, bogactwo historii, siła tradycji, Stowarzyszenie Rozwoju Kultury Sportu i Informacji Lokalnej Nedan, Pcim 2022 (współautorstwo z: Dyląg Izabela, Matysek Marcin, Oskwarek Danuta, Sadowski Piotr).

Kliszczacka muzyka. O współczesnej sprawczości dawnych ludoznawczych etykiet, w: Kliszczacy. Gwara i kultura, red. Maciej Rak i Monika Brytan-Ciepielak, Księgarnia Akademicka, Kraków 2022, s. 147-165. [artykuł dostępny także pod linkiem: https://books.akademicka.pl/publishing/catalog/view/402/1251/1546]

Tradycje muzyczne pogranicza nizin i Beskidu. Górale Kliszczaccy, „Kultura Wsi” 2023, nr 21 (2), s. 92-99. [artykuł dostępny także pod linkiem: https://nikidw.edu.pl/wp-content/uploads/2024/03/e-Kultura-Wsi-02-2023-nr21.pdf#page=94]

W poszukiwaniu tradycyjnego składu instrumentalnego kapeli kliszczackiej – współczesne (re)konstrukcje, w: Kliszczacy: Przemiany językowo-kulturowe polskiej wsi, red. Maciej Rak i Monika Brytan-Ciepielak, Księgarnia Akademicka, Kraków 2025, s. 131-148. [artykuł dostępny także pod linkiem: https://books.akademicka.pl/publishing/catalog/book/750/chapter/16460]